Geld en Eer
Balak (Numeri 22:2-25:9)
Door Rabbi Yehonasan Gefen
Het personage Bilaäm wordt beschouwd als het archetype van een persoon met slechte karaktereigenschappen. De Misjna in Pirkei Avot beschrijft hem als iemand die een ‘ayin raah’ had (hij keek negatief naar mensen), een ‘ruach gevo’ah’ (hij was arrogant) en een ‘nefesh rechava’ [1](hij was hebzuchtig).
‘Nefesh Rechava’ verwijst specifiek naar Bilaäms liefde voor geld; de commentaren leiden zijn hebzucht af van zijn reactie op het verzoek van Balaks ministers om het Joodse volk te vervloeken. Ze zeiden: “… Zo zei Balak, de zoon van Tsipor, weiger alstublieft niet om naar mij toe te komen. Ik zal u enorm eren en alles wat u zegt dat ik zal doen, ga alsjeblieft en vervloek deze natie voor mij.” “Bilaäm antwoordde en zei tegen de dienaren van Balak, als Balak mij zijn huis vol zilver en goud zou geven, kan ik het woord van HaShem, mijn God, niet overtreden om klein of groot te doen.”[2] Bij oppervlakkige analyse leren we over Bilaäms hebzucht van de grote som geld waarop hij zinspeelde in zijn weigering om tegen Gods woorden in te gaan.
De commentaren wijzen er echter op dat dit niet waar kan zijn, omdat er een ander voorbeeld in de rabbijnse literatuur is waar een echte Tora-geleerde een soortgelijke uitdrukking gebruikte als die van Bilaäm. De Mishna in Pirkei Avot [3] beschrijft het verslag van de grote Rebbe Yosse ben Kisma, die door een rijke man werd benaderd om zijn plaats van Tora te verlaten om in een andere stad te wonen waar een tekort aan Tora-geleerden was. De man bood hem een enorm bedrag aan in zijn poging om Rebbe Yosse over te halen naar zijn stad te komen. Rebbe Yosse antwoordde, ‘als je me al het zilver, goud en kostbare parels in de wereld geeft, ik zal alleen in een plaats van Tora wonen.’ Rebbe Yosse noemde een nog grotere hoeveelheid geld dan Bilaäm en er is geen enkele aanwijzing dat hij enig teken van hebzucht toonde in zijn antwoord. Wat is het verschil tussen Bilaäms antwoord en dat van Rebbe Yosse ben Kisma?[4]
Bij een nadere analyse blijkt er dat er een significant verschil is tussen Bilaäm en Rebbe Yosse ben Kisma. Toen de man Rebbe Yosse probeerde over te halen om in zijn stad te blijven, beloofde hij hem een grote hoeveelheid geld, en als reactie antwoordde Rebbe Yosse dat geen enkele hoeveelheid geld hem ertoe zou kunnen brengen de plaats van de Tora te verlaten. Het was passend dat Rebbe Yosse naar geld verwees, omdat de man het zelf rechtstreeks noemde. De ministers van Balak daarentegen maakten nooit melding van geld in hun pogingen Bilaäm ervan te overtuigen het Joodse volk te vervloeken. In plaats daarvan zeiden ze dat Balak aanbood om hem “zeer te eren”. Bilaäm antwoordde door te zeggen dat zelfs een grote hoeveelheid geld hem niet in staat zou stellen de Joden te vervloeken als God het niet zou toestaan. Uit Bilaäms vermelding van geld zien we twee dingen: ten eerste was dat geld zo overheersend in zijn hoofd dat hij er zelf over begon, zelfs als niemand anders er iets over had gezegd. Ten tweede, op een dieper niveau, zien we dat hij het concept van “eer” in verband bracht met “financieel voordeel” – voor Bilaäm waren eer en geld hetzelfde. Dit bewijst zijn liefde voor geld, want iemand die niet van geld houdt, zal niet denken dat het gelijk staat aan eer.
Er blijft echter nog een moeilijkheid bij deze verklaring. Het lijkt erop dat iemand die van geld houdt niet noodzakelijkerwijs van mening hoeft te zijn dat het belangrijkste voordeel ervan eer is, maar dat mensen geld willen zodat ze materialistische aankopen kunnen doen. Door geld te hebben, kan iemand zijn verlangens naar fysieke genoegens bevredigen, zoals een mooi huis, een snelle auto, lekker eten en veel vakanties. Met dit in ons achterhoofd, waarom stelde Bilaäm eer gelijk aan geld? Er zijn twee mogelijke motivaties achter iemands liefde voor geld; men is gehecht aan lichamelijkheid, waardoor hij geld wil om zijn fysieke verlangens te vervullen. De tweede is dat het hebben van veel geld iemand in staat kan stellen eer en respect van anderen te ontvangen. Dit betekent dat iedereen op zoek is naar een soort van betekenis – eer is een van de belangrijkste manieren waarop een uitgehongerde ziel kan proberen om wat voldoening te krijgen. In de huidige westerse samenleving is geld hebben waarschijnlijk de beste manier om eer te ontvangen.
Wanneer iemand geld wil om eer te ontvangen, zal hij nooit tevreden zijn, ongeacht hoeveel geld hij verkrijgt – voor hem geeft geld hem eer, maar zijn ziel zal instinctief naar meer eer verlangen als een bron van betekenis. Dientengevolge zal hij proberen dit verlangen te vervullen door meer geld te verwerven, maar hij zal zich voortdurend ontevreden voelen. Het lijkt erop dat het dit soort liefde voor geld is waar de Rabbijnen naar verwijzen als ze zeggen dat wanneer een persoon 100 maneh krijgt, hij 200 maneh wil, en wanneer hij 200 maneh krijgt, hij 400 maneh wil. Voor deze persoon is geld zijn middel om eer te verwerven, maar hij zal altijd naar meer eer verlangen en daarom zal hij altijd meer geld willen om dit verlangen naar eer te bevredigen. Voor Bilaäm was geld zeker een middel om meer eer te verwerven.
Omdat Bilaäm geld gelijkstelt aan eer, is het duidelijk dat zijn ‘nefesh rechava’ (hebzucht) ervoor zorgde dat hij de meer verderfelijke soort liefde voor geld kreeg – het soort dat voortkomt uit een verlangen naar eer. De Slonimer Reb be in zijn baanbrekende werk Netivot Shalom bespreekt hoe schadelijk dit voor een persoon kan zijn – in de eerder genoemde Misjna in Pirkei Avot worden de leerlingen van Bilaäm vergeleken met die van Abraham. Tegen het einde van de Misjna wordt gevraagd wat het verschil is tussen de twee groepen. Het legt uit dat “de leerlingen van Abraham eten in Olam Hazeh (deze wereld) en Olam Haba (de volgende wereld) erven … maar de leerlingen van de boze Bilaäm erven Gehinnom en gaan naar de bron van vernietiging.” [5] Wat is de zich herhalende taal die wordt gebruikt met betrekking tot Bilaäms leerlingen, van ‘Gehinnom‘ en ‘bron van vernietiging’? De Netivot Shalom legt uit dat de ‘bron van vernietiging’ verwijst naar Olam Haba, terwijl ‘Gehinnom’ eigenlijk verwijst naar Olam Hazeh – de leerlingen van Bilaäm ervaren niet alleen grote pijn in de volgende wereld, ze lijden ook in deze wereld. Ze zijn zo bezorgd over het verkrijgen van meer aanwinsten en meer eer dat ze nooit zoveel voldoening in hun leven kunnen krijgen waardoor ze in Gehinnom leven, zelfs in Olam Hazeh!
Deze uitleg leert een voor de hand liggende les dat de niet-aflatende drang naar geld iemand nooit echte voldoening kan geven. Een zekere hoeveelheid geld is een noodzakelijk middel om mensen te helpen het einde van een zinvol leven te bereiken, maar het is essentieel om waakzaam te blijven dat het als ‘middel’ blijft en niet het uiteindelijke doel op zich wordt. In plaats daarvan kan het besteden van de tijd aan het ontwikkelen van een relatie met God de enige bron van voldoening zijn die iemand echt tevreden stelt.
Rabbijn Yehonasan Gefen
Besef dat een vertaling altijd een vertaling is, daarom ook de verwijzing naar het origineel: The Guiding Light Parshat Balak: Money and Honor (aish.com)
Opmerkingen van Angelique; wat leren wij hiervan?
Een relatie met HaShem is het enige wat waarde heeft en waarde houdt. Het is het enige wat de ziel een gevoel van tevredenheid en voldaanheid kan geven.
Ik moest denken aan wat ik een tijdje geleden hoorde, ik weet niet meer waar of van wie.
Als een mens die bijvoorbeeld 100 dollar heeft en daarvan 30 aan Tsedaka geeft, hoeveel heeft hij dan nog over. Je zou denken 70 dollar heeft hij dan nog over. Maar eigenlijk houdt hij dan 30 over. Want de 70 gaat in de wereld op en de 30 heeft eeuwigheidswaarde. Echte Tsedaka geeft een mens omdat zijn relatie met HaShem goed is.
[1] Avos, 5:22.
[2] Balak, 22:16-18
[3] Avos, 6:9.
[4] Vele commentaren bespreken waarom Bilaäms antwoord aangaf dat hij hebzuchtig was; deze omvatten; Mizrachi, Maskil le’David, Nachalas Ja’akov, Be’er b’sadeh, Emes le’Ja’akov, en Rav Elyashiv in Divrei Aggadah. Zij bieden een verscheidenheid aan verklaringen, maar hier zal een andere benadering worden gebruikt.
[5] Avos, 5:22
