Gunstig oordelen versus naïef zijn
Sjoftiem (Devarim 16:18-21:9)
Door Rabbi Yehonasan Gefen
De Tora vertelt ons: “Je moet met onschuld voor Hasjem, je God, gaan.”[1] Rashi legt uit dat een persoon het lot dat God hem geeft moet accepteren zonder te proberen de toekomst te onderscheiden; in plaats daarvan zou hij alles met liefde en onschuld moeten accepteren. De Chofetz Chaim zou een gevolgtrekking maken uit het vers; er staat dat men met onschuld moet handelen met God, maar niet met andere mensen. Tijdens zijn omgang met anderen moet hij grote wijsheid en denkvermogen gebruiken en zich niet laten bedriegen door onbetrouwbare mensen.
Het voorbeeld dat hij gaf was dat van Jacob, die een ‘ish tam’ (onschuldige man) werd genoemd en toch met grote sluwheid handelde in zijn omgang met Laban. Op een keer klaagde een aantal Tora-studenten bij de Chofetz Chaim over hoe ze door oneerlijke kooplieden een grote som geld waren ontfutseld. Hij vertelde hun dit vers en merkte op dat omdat ze zoveel tijd in Yeshiva hadden doorgebracht, ze eraan gewend waren geraakt om in onschuld met God te gaan. Hun fout was echter dat ze hadden gedacht dat het ook mogelijk was om met hun medemens in onschuld te gaan.[2]
Deze les van de Chofetz Chaim zt’l lijkt heel logisch, maar moet in overeenstemming worden gebracht met de mitswa van ‘b’tzedek tishpot et amitecha’ – om onze medemens gunstig te beoordelen, zelfs als het lijkt dat hij zich op een negatieve manier gedraagt. Hoe is het mogelijk om mensen gunstig te beoordelen en tegelijkertijd achterdochtig te zijn over hun rechtschapenheid? Men zou eenvoudig kunnen antwoorden dat we, in onze gedachten, onze medemens gunstig moeten beoordelen, maar dat we tegelijkertijd voorzichtig moeten zijn en praktische voorzorgsmaatregelen moeten nemen om te voorkomen dat we geschaad worden als de andere persoon niet te vertrouwen is. [3] Er zijn twee problemen met deze benadering: ten eerste lijkt het bijna onmogelijk om zo’n schijnbaar tegenstrijdige houding aan te nemen ten opzichte van dezelfde persoon – hoe kan van iemand worden verwacht dat hij zijn medemens gunstig beoordeelt en hem tegelijkertijd met achterdochtig behandelt? [4] Ten tweede lijkt het moeilijk te zeggen dat de Tora ons zou moeten bevelen om mensen het voordeel van de twijfel te geven van wie er een echte reden is om ze met wantrouwen te behandelen.
Om deze concepten met elkaar te verzoenen is het noodzakelijk om de mitswa van gunstig oordelen op een dieper niveau te analyseren. Er zijn veel verhalen waarin iemand op een duidelijk negatieve manier leek te handelen en toch was er in werkelijkheid een verklaring voor hun gedrag. Dergelijke verhalen impliceren dat de mitswa om gunstig te oordelen vereist dat we er altijd naar streven om het voordeel van de twijfel te vinden, zelfs als dat de logica lijkt te tarten. In werkelijkheid lijkt dit geen juist begrip te zijn van wat deze mitswa inhoudt.
De vroege autoriteiten schrijven dat er verschillende categorieën mensen zijn voor wie er verschillende vereisten zijn om gunstig te oordelen. [5] Er is de ‘tzaddik’, (rechtvaardige man) de ‘beinoni’, (gemiddelde) de ‘rasha’ (kwaad) en de ‘eino makiro’, (vreemdeling). De tzaddik is iemand die bijna nooit een zonde begaat – met betrekking tot hem moeten we hem gunstig beoordelen, zelfs als zijn acties sterk leunen op een negatieve interpretatie: de beinoni is een persoon die over het algemeen zonde vermijdt maar soms wankelt – we moeten hem gunstig beoordelen in situaties die zowel op een positieve als negatieve manier kunnen worden opgevat, maar wanneer zijn acties negatief lijken, worden we niet bevolen om hem gunstig te beoordelen. [6] De rasha zondigt regelmatig en als gevolg daarvan hoeven we hem niet gunstig te beoordelen, zelfs niet als zijn acties positief lijken. Rabbeinoe Yonah zegt inderdaad dat we hem ongunstig moeten beoordelen! [7] Een eino makiro is iemand die we niet kennen – er is geen verplichting om hem te beoordelen. [8]
Wat moeilijk is aan alle bovenstaande richtlijnen is dat er geen toespeling op is in de Tora of Rabbijnse bronnen. De Tora maakt geen onderscheid tussen verschillende mensen, het vertelt ons eenvoudigweg om onze medemens gunstig te beoordelen, wat impliceert dat dit gelijkelijk van toepassing is op elke Jood. Waar zagen de autoriteiten zulke verschillen tussen verschillende soorten mensen?
Rav Yitzchak Berkovits legt uit dat de mitswa van gunstig oordelen niet betekent dat we elke handeling op een irrationele manier op een positieve manier moeten beoordelen, het vertelt ons eerder dat we mensen op een logische, redelijke en eerlijke manier moeten beoordelen. Iemand kan de neiging hebben om anderen op een harde manier te beoordelen en hen geen eerlijk oordeel te geven; de Tora komt en vertelt ons dat dit verkeerd is, maar het leert ons niet om mensen op een onlogische manier te beoordelen.
Op basis van dit inzicht wordt duidelijk waarom de vroege autoriteiten verschillende richtlijnen gaven voor verschillende mensen. Met betrekking tot een tzaddik, zelfs als hij iets doet dat op een zonde lijkt, is het logisch om aan te nemen dat hij niets verkeerd heeft gedaan. Als men bijvoorbeeld een persoon ziet waarvan bekend is dat hij zeer strikt is in het eten van koosjer, en een niet-koosjer restaurant binnengaat, is het logisch om aan te nemen dat hij niet naar binnen gaat om niet-koosjer voedsel te eten. Bovendien, zelfs als we hem het eten in zijn mond zien stoppen, is het logischer om te zeggen dat hij moet eten om zijn leven te redden en daarom is het hem toegestaan om dit niet-koosjere voedsel op dit moment te eten. Wanneer daarentegen een rasha, bijvoorbeeld iemand die een bekende dief is, iets doet dat in tegenspraak lijkt te zijn met zijn neiging om te stelen, is het niettemin logisch dat er een negatieve manier is om zijn gedrag te interpreteren. [9] Dezelfde logica is van toepassing voor de andere categorieën – wanneer het logisch is om iemand gunstig te beoordelen, vereist de Tora dat we dit doen, maar als dat niet het geval is, dan is er geen Tora verplichting om gunstig te oordelen en er zijn zelfs momenten waarop iemand zijn medemens ongunstig zou moeten beoordelen.
Met dit begrip kunnen we nu de mitswa van gunstig oordelen verzoenen met de leer van de Chofetz Chaim dat mensen niet naïef mogen zijn. De mitswa zegt ons niet naïef te zijn, in tegenstelling het draagt ons op realistisch te zijn en zegt ons soms dat wij mensen op een ongunstige manier moeten beoordelen. Dus als we bijvoorbeeld met mensen in zaken te maken hebben, leert ‘b’tzedek tishpot’ ons dat we niet lichtgelovig moeten zijn, maar dat we mensen eerlijk en nauwkeurig moeten beoordelen. Zoals we eerder opmerkten, is het belangrijk om te onthouden dat dit op zich geen gemakkelijke taak is – iemands natuurlijke neiging kan zijn om mensen op een oneerlijke manier te beoordelen. Dit, zegt de Tora, is verkeerd; we moeten er veeleer naar streven om mensen in een eerlijk licht te zien.
Besef dat een vertaling altijd een vertaling is, daarom ook de verwijzing naar het origineel: The Guiding Light Parshat Shoftim: Judging Favorably vs. Being Naive (aish.com)
Opmerkingen van Angelique; wat leren wij hiervan?
Het doet me denken aan: “zoals de waard is vertrouwd hij zijn gasten”. Als je zelf eerlijk en oprecht bent is het gemakkelijker om het goede in de ander te zien, en neem je zelf de waarheid met een korreltje zout en dan zie je gemakkelijk – ogenschijnlijk – fout gedrag in de ander. Het is belangrijk om in je oordeel dus je eigen aard mee te nemen.
Aan de andere kant is het dus ook goed om niet naïef te zijn. Ik denk dat we ons als Noachieden best bewust mogen zijn van een buitenwereld die ons niet altijd gunstig gezind is. Dat we elke situatie en contact met onze medemens open en in vertrouwen moeten benaderen, maar je moet alert zijn en je niet in een ongewenste of gevaarlijke situatie maneuvreren. Dat heeft niks te maken met wantrouwen maar met leren uit het verleden.
[1] Shoftim, 18:13.
[2] Chofetz Chaim Al Hatorah, blz. 267.
[3] Dit concept wordt gezien in de wetten van negatieve spraak, waar de Chofetz Chaim het geval bespreekt waarin een persoon wordt verteld dat iemand anders van plan is hem kwaad te doen. Hij bepaalt dat men de lashon hara niet mag geloven, maar wel voorzorgsmaatregelen mag nemen om niet geschaad te worden.
[4] De Chazon Ish betoogde inderdaad dat de in de vorige voetnoot genoemde uitspraak van de Chofetz Chaim in de praktijk onmogelijk te volgen is (gehoord van Rav Yitzchak Berkovits sjlit “a).
[5] Zie Rambam, Peirush Mishnayos over Avos 1:6, en Rabbeinu Yonah, ibid, Shaarei Teshuva, Shaar Shlishi, Maamer 218.
[6] Alhoewel het prijzenswaardig is om hem in deze situatie gunstig te beoordelen.
[7] Peirush Rabbeinu Yonah over Avos, 1:6.
[8] Alhoewel het wederom prijzenswaardig is om de vreemdeling gunstig te beoordelen.
[9] Natuurlijk moet men erkennen dat de mogelijkheid bestaat dat de persoon zijn wegen rechtzet en als hij consequent lijkt te handelen op een eerlijke manier, dan zal hij de categorie van “rasha” op dit gebied verlaten. We hebben het hier echter over eenmalige gevallen waarin hij handelt op een manier die niet in overeenstemming is met zijn gebruikelijke negatieve gedrag.
