De macht der gewoonte
Ki titzei (Devarim 21:10-25:19)
Door Rabbi Yehonasan Gefen
“Een Ammoniet en Moabiet zullen de gemeente van God niet binnengaan …. Omdat zij je niet met brood en water hebben begroet toen je Egypte verliet.”[1]
De mannen van Ammon en Moav vertoonden een grote tekortkoming in de karaktereigenschap van vriendelijkheid toen ze weigerden het Joodse volk brood en water te geven. Dit is een van de redenen waarom ze nooit met het Joodse volk kunnen trouwen. De Maylitz Yosher merkt op dat hun falen om hoffelijke gastheren te zijn des te moeilijker te begrijpen is als we hun patriarch – Lot in gedachten houden. Lot blonk uit in hachnasat orchim (het ontvangen van mensen) in die mate dat hij zijn leven riskeerde om voor de engelen te zorgen die naar Sodom kwamen. Hoe is het in het licht hiervan mogelijk dat deze eigenschap na een paar generaties volledig is verdwenen en zijn nakomelingen zulke onverschilligheid vertonen?
Hij antwoordt is dat als een persoon vriendelijkheid betoont vanwege een interne erkenning van het belang ervan en een oprecht verlangen heeft om anderen te helpen, dit gedurende vele generaties ingebakken zal worden in zijn nakomelingen. Als de vriendelijkheid echter voortkomt uit gewoonte, zal het niet worden geïnternaliseerd door toekomstige generaties.
Lot blonk inderdaad uit in vriendelijkheid; dit was echter alleen omdat hij werd opgevoed in het huis van het toonbeeld van vriendelijkheid, Abraham. Hij kreeg geen innerlijke erkenning van het belang van vriendelijkheid, het was slechts een gewoonte voor hem. Bijgevolg blijven acties zoals die van Lot die niet in iemands ziel zijn geïnternaliseerd, niet standhouden.[2]
De Alter van Slobodka brengt een zeer belangrijke les naar voren die we kunnen halen uit een nadere analyse van Lots vriendelijkheid. In het verhaal van de redding van Lot uit Sodom, zegt de Tora dat God zich Abraham herinnerde en daarom Lot bevrijdde.[3] De Medrasj legt uit dat Lot werd gered vanwege een bepaald incident waarbij Abraham betrokken was. Toen Abraham en Sara in Egypte waren en Abraham zei dat Sara zijn zus was, had Lot gemakkelijk de waarheid aan de Egyptenaren kunnen onthullen en in ruil daarvoor had hij waarschijnlijk veel geld kunnen verdiend. De Alter vraagt: Lot werd gered van de ondergang in Sodom voor het niet begaan van de verschrikkelijke daad van het informeren over zijn eigen oom aan de Egyptenaren; maar zijn grote zelfopoffering om hachnasat orchim in Sodom uit te voeren, niet de bron van verdiensten geweest moeten zijn?
Hij antwoordt dat, omdat Lot’s hachnasat-orchim het resultaat was van zijn opvoeding en niet iets dat hij zelf had geïnternaliseerd, het op geen enkel hoog niveau weerspiegelde en daarom geen beloning verdient. Daarentegen had hij een grote natuurlijke liefde voor geld en dit was zo groot dat hij een grote verleiding voelde om op zijn minst de Egyptenaren te laten doorschemeren dat Sara de vrouw van Abraham was en niet zijn zus. Op dit gebied had hij niet het voordeel van de gewoonte om hem te helpen, hij moest zich tot zijn eigen zelfbeheersing wenden en bij deze gelegenheid slaagde hij er door zijn eigen inspanningen in om het juiste te doen. In dit geval wordt zijn vermogen om geen informant te zijn groter geacht dan zijn enorme vriendelijkheid in Sodom.[4]
We leren hier een voorbeeld van het principe dat door Rav Eliyahu Dessler werd uiteengezet en dat bekend staat als ‘Nekudat habechira’ (het punt van de vrije wil). Rav Dessler stelt dat elke persoon niet louter wordt beoordeeld op basis van zijn mitswot en goede daden, maar op de mate waarin hij zichzelf verbetert door zijn eigen inspanningen. Hij wordt dan ook beoordeeld naar zijn eigen maatstaf, die rekening houdt met zijn opvoeding, omgevingsinvloeden en natuurlijke neigingen. Dit verklaart waarom we nooit over onze vriend kunnen oordelen totdat we in zijn plaats staan - we kunnen de aard van de tests waarmee onze vriend wordt geconfronteerd nooit begrijpen, omdat we nooit alle factoren in zijn leven kunnen kennen.
Het is waar dat er een beloning is voor elke mitswa die wordt uitgevoerd, maar de belangrijkste beloning is voor het vechten tegen de jetzer hara (negatieve neiging) en het gebruiken van je vrije wil om een beter mens te worden. Dus een persoon die is opgevoed in een sfeer die bevorderlijk is voor het naleven van de Tora en goede karaktereigenschappen, ontvangt niet zijn belangrijkste beloning voor het doen van waarvoor hij van nature is opgevoed.[5] Als we Eloel naderen, is dit een beangstigende concept; we mogen aannemen dat alle mitswot die we uitvoeren op de weegschaal tegen onze zonden zullen worden geplaatst, maar de kracht van elke mitswa wordt beoordeeld op basis van de mate van vrije wil die werd uitgeoefend bij de uitvoering ervan. Bijgevolg verliezen de mitswot van iemand die ze uitvoert, simpelweg omdat hij zo is opgevoed, een groot deel van hun potentie.
Hoe kunnen we beginnen de macht van gewoonte tegen te gaan? Rav Dessler schrijft dat de grote Tora-geleerde ons de absolute noodzaak leerde om te werken aan gebieden van zelfgroei.[6] Deze omvatten het leren van mussar[7]-werken, het bestuderen van de betekenis van gebed en een algemene beschouwing van iemands levensrichting. Natuurlijk is het moeilijk voor een persoon om te veel tegelijk op zich te nemen, maar Eloel is een geschikt moment om ons te concentreren op een gebied van Avodat HaShem waarin gewoonte de overhand heeft genomen en om te proberen de innerlijke betekenis van onze prestaties in deze te vergroten. De beloningen voor dergelijke inspanningen zijn groot – we kunnen ervoor zorgen dat onze externe acties in onszelf worden geïnternaliseerd en als gevolg daarvan zullen onze nakomelingen veel meer geneigd zijn om het pad van de Tora te volgen.
Besef dat een vertaling altijd een vertaling is, daarom ook de verwijzing naar het origineel: The Guiding Light Parshat Ki Tetzei: The Power of Habit (aish.com)
Opmerkingen van Angelique; wat leren wij hiervan?
Toen ik de titel las dacht ik: ja, macht er gewoonte, dat is handig. Want hoeveel nieuwe dingen zijn er wel niet die je wilt leren als je Noachied wordt en die je dan toch constant weer vergeet. Als die dingen nu gewoon een gewoonte waren….dan zou je niet vergeten om te bidden, om een bracha te zeggen, een mitzwa te doen. Niet nadien denken, oeps, ben ik weer vergeten.
Maar macht der gewoonte kan negatief zijn. Doordat je dingen doet op de automatische piloot. Zonder erbij na te denken. Alsof je in de auto en van je werk naar huis rijdt en je geen enkel kruispunt hebt gezien. Ja dan kun je een gebed of bracha gezegd hebben, een mitzwa gedaan hebben, maar als je er zelf niet eens bij was…dan heeft het inderdaad geen waarde.
Ik zie hierin dan toch een gulden middenweg. Een gewoonte maken van bidden, brachot, mitzwot, maar het moet nooit een gewoonte worden zonder dat je je ervan bewust bent. Je moet alles doen met concentratie, aandacht, je ervan bewust zijn.
[1] Ki Seitzei, 23:4-5.
[2] Maylitz Yoser geciteerd in Talleley Oros, Devarim, blz. 47.
[3] Vayeira, 19:29.
[4] De Alter van Slobodka citeerde en legde uit door Michtav M’Eliyah, 3rd. Chelke, blz. 131-2.
[5] Michtav M’Eliyahu, 1st Chelek, blz. 115-6.
[6] Ibid. 3rd. Chelek, blz. 138.
[7] Mussar verwijst naar de studie en contemplatie van werken die aanzetten tot zelfontplooiing.
