Totale vriendelijkheid
(Exodus 21-24)
Door Rabbi Yehonasan Gefen
In het gedeelte van Misjpatim geeft de Tora ons instructies met betrekking tot het uitlenen van geld aan onze medemens in nood. De Tora zegt: “Wanneer je geld leent aan Mijn volk, aan de arme die bij je is, behandel hem dan niet als een schuldeiser; bereken hem geen rente. Als u het kledingstuk van uw medemens tot zonsondergang als onderpand neemt, zult u het aan hem teruggeven. Want het is zijn enige kledingstuk, het is zijn kledingstuk voor zijn huid – waarin zou hij anders moeten gaan slapen? – zo zal het zijn als hij tot Mij roept, Ik zal luisteren, want Ik ben barmhartig.”[1]
Bij een oppervlakkige analyse lijken deze Mitswot vrij eenvoudig en gemakkelijk te begrijpen, maar Rav Chaim Shmuelevitz ontleent er een zeer belangrijk inzicht aan deze verzen over de houding van de Tora ten opzichte van chesed (vriendelijkheid):[2] Deze passage gaat over een persoon die de grote vriendelijkheid vervult om zijn vriend te helpen door hem geld te lenen, en toch geeft de Tora hem een aantal Mitswot om ervoor te zorgen dat hij deze chesed uitvoert op de meest optimale manier en het effect ervan niet verminderd. Het is leerzaam om deze verzen zorgvuldiger te analyseren om hun gemeenschappelijke thema op te merken:
“Gedraag je niet tegenover hem als een schuldeiser.” Rashi, gebaseerd op de Mechilta, legt uit dat dit betekent dat als de geldschieter weet dat de lener op dit moment niet in staat is om de lening terug te betalen, de geldschieter hem niet onder druk moet zetten, maar dat hij zich moet gedragen alsof de lening nooit heeft plaatsgevonden, om de lener niet in verlegenheid te brengen. “Bereken hem geen rente.” Dit verwijst naar het verbod op het uitlenen van geld met rente(ribbis). Rav Shmuelevitz citeert een aantal rabbijnse bronnen die de ernst van renteleningen benadrukken; hij brengt bijvoorbeeld een Medrash dat er voor elke zonde Maleachim (engelen) in de hemel zijn die proberen een verdienste voor de zondaar te vinden, de enige uitzondering op dit geval is die van ribbis. Rav Shmuelievitz wijst erop dat de ernst voor het uitlenen met rente moeilijk te begrijpen is. Het is duidelijk dat zelfs iemand die leent met een klein bedrag aan rente, een grote chesed doet aan de lener die dringend geld nodig heeft en bereid is om de extra rente op een later tijdstip te betalen. Niettemin behandeld de Tora deze persoon heel streng.
“Als u het kleed van uw medemens tot zonsondergang als onderpand neemt, zult u het aan hem teruggeven.” Wanneer de lener niet in staat is om de lening terug te betalen, mag de geldschieter zijn persoonlijke bezittingen als onderpand nemen om de betaling van de lening te garanderen. Hij moet de items echter retourneren wanneer ze nodig zijn voor de lener. Kleding is bijvoorbeeld overdag nodig, daarom mag de kredietverstrekker het alleen ‘s nachts bewaren en moet het overdag retourneren zodat de lener het kan gebruiken. ( For example, clothing is needed in the daytime, therefore the lender may only keep it in the night and must return it in the day so that the borrower can use it. ) Deze wet lijkt de hele functie van onderpand teniet te doen, want als de lener het nog steeds kan gebruiken wanneer hij het nodig heeft, zal hij veel minder gemotiveerd zijn om de lening terug te betalen. Niettemin eist de Tora dat de geldschieter de basisbehoeften van de lener respecteert.
Rav Shmuelevitz legt uit dat de gemene deler van deze wetten is dat ze het belang benadrukken van het doen van chesed op een zo volledig mogelijke manier, zonder het effect van de chesed te verminderen . Bijgevolg, hoewel het een grote mitswa is om iemand geld te lenen, moet de geldschieter uiterst voorzichtig zijn om het effect van zijn vriendelijkheid niet te verminderen door de lener op welke manier dan ook onder druk te zetten. Rav Shmuelevitz zegt verder dat hoe groter iemands waardering voor het belang van chesed is, hoe strikter hij wordt behandeld wanneer hij niet handelt volgens zijn erkenning. Iemand die leent en toch rente in rekening brengt, wordt dus bijzonder hard behandeld omdat hij de waarde van het helpen van de lener waardeert, en niettemin kiest hij ervoor om hem rente in rekening te brengen.
We leren van de Mitswot met betrekking tot het lenen van geld dat wanneer een persoon chesed aan zijn medemens doet, het essentieel is dat hij ernaar streeft het positieve effect van zijn chesed te maximaliseren en het op geen enkele manier te laten bezoedelen. Dit geldt in veel gevallen in ons dagelijks leven; heel vaak wordt een persoon benaderd om een soort gunst te doen; hij kan ermee instemmen om het te doen, maar met een zekere tegenzijn waardoor de persoon in nood zich ongemakkelijk voelt over het feit dat hij hem lastig valt. In plaats daarvan moet de gever ernaar streven om zo positief mogelijk te zijn over het helpen van zijn vriend. Dit verhoogt het eigenlijke positieve resultaat aanzienlijk, omdat de persoon in nood niet alleen wordt geholpen, maar zich ook niet schuldig hoeft te voelen over zijn verzoek. Op dezelfde manier kan iemand die aan liefdadigheid geeft dit doen met een glimlach of met een zuur gezicht. De Gemara vertelt ons dat iemand die met simcha geeft, niet minder dan 17 brachos ontvangt voor zijn mitswa, terwijl iemand die dit zonder enthousiasme doet slechts 6 brachos ontvangt.[3] Iemand die een daad van vriendelijkheid verricht met een gebrek aan enthousiasme, vermindert het effect van zijn vriendelijkheid aanzienlijk.
Een laatste voorbeeld is wanneer iemand een ander vraagt om op een bepaalde manier een chesed te doen en hij gaat akkoord, maar de gever kan er niet voor zorgen dat het gebeurt volgens de vereisten van degene in nood. Een vrouw kan haar man bijvoorbeeld vragen om het huis schoon te maken van de puinhoop die zich heeft opgehoopt. Hij heeft misschien wel een andere opvatting van een ‘opgeruimd’ huis dan die van zijn vrouw en ruimt alleen op volgens zijn inschatting van wat er nodig is. In werkelijkheid weet hij echter dat zijn vrouw zou willen dat hij opruimt volgens haar niveau van netheid. Om dit goed te kunnen doen moet hij ernaar streven om het te doen op de manier die zij nodig heeft. We hebben gezien dat de mitswot met betrekking tot het uitlenen ons leert hoe belangrijk het is om chesed op een zo volledig mogelijke manier te doen. Mogen we het allemaal verdienen om anderen op de meest effectieve manier mogelijk te helpen.
Rabbijn Yehonasan Gefen
Besef dat een vertaling altijd een vertaling is, daarom ook de verwijzing naar het origineel The Guiding Light Parshat Mishpatim: Complete Kindness (aish.com)
Opmerkingen van Angelique; wat leren wij hiervan?
De les is denk ik helder en duidelijk en ik zou niet weten wat ik daaraan nog zou kunnen aanvullen. Als je iets doet voor een ander, doe dat dan zo goed mogelijk, met vreugde en dankbaarheid dat je dat mag en kan doen.
[1] Misjpatim, 22:24-26.
[2] Sichos Mussar, p.191-197.
